Zwolle – Hoe maak je van transformatiegebieden aantrekkelijke plekken waar mensen zich mee kunnen identificeren? Welke inzichten biedt de omgevingspsychologie in dit verband? En hoe kun je daarbij recht doen aan de specifieke kenmerken van transformatiegebieden? Hoogleraar Gert-Jan Hospers behandelt deze vragen voor Het Oversticht aan de hand van het begrip ‘sense of place’.
Plekken gaan steeds meer op elkaar lijken. Of je nu in een nieuwbouwwijk in Den Haag, Maastricht of Hengelo komt of door de binnenstad van Utrecht, Breda of Assen loopt – je vindt er ‘meer van hetzelfde’. Alleen al vanwege die ruimtelijke homogenisering is het belangrijk om oog te hebben voor de ‘sense of place’: alles wat een locatie uniek maakt, het gebied karakter en betekenis geeft en daardoor gebruikers weet te raken. Het verschijnsel dat plekken bij mensen emoties oproepen is al zo oud als de weg naar Rome. Letterlijk, want de Romeinen introduceerden al de term ‘genius loci’ (geest van de plek) voor wat we nu sense of place noemen.
In zijn gelijknamige boek laat de Noorse architectuurtheoreticus Norberg-Schulz aan de hand van voorbeelden zien wat er met deze genius loci wordt bedoeld. Zo ademt Praag een mysterieuze sfeer, terwijl je in Rome de eeuwenlange historie van de stad voelt. De Soedanese hoofdstad Khartoum heeft juist een sense of place die zich in termen van natuur en klimaat laat omschrijven. Je voelt er de nabijheid van de woestijn, de Nijl, de hitte en de zon, nog afgezien van het feit dat het kleurrijke straatleven de zintuigen prikkelt.
Als een gebied uitnodigend is, willen we er graag verblijven
In beginsel leent elke plek zich voor het creëren van een sense of place. Idealiter bouwen gebiedsontwikkelaars daarop voort. Maar dat betekent niet dat ze vanaf een nulpunt hoeven te beginnen. Natuurlijk, smaken verschillen – “beauty is in the eye of the beholder”, zoals de Engelsen het zeggen – en ook modes en trends in de stedenbouw spelen een rol bij wat we waarderen aan een plek.
Maar uit omgevingspsychologisch en urban designonderzoek komen ook principes naar voren waarvan we weten dat ze de ruimte om ons heen betekenisvoller en aantrekkelijker kunnen maken. Zeker omdat het in transformatiegebieden vaak gaat om de herontwikkeling van functionele werklocaties (denk aan spoorzones, haventerreinen en kantorenparken) is het nuttig om deze uitgangspunten toe te passen.
Ze zijn een eerste stap op weg naar plekken waar mensen zich kunnen oriënteren, inspiratie opdoen en thuis voelen. Laten we die designprincipes, onder meer geformuleerd door de Deense stedenbouwer Gehl in zijn boek Cities for People (2010), eens onder de loep nemen.
Mensen trekken mensen aan
Ten eerste: de kwaliteit van de openbare ruimte is cruciaal. Als een gebied uitnodigend is, willen we er graag verblijven – zo niet, dan blijven we liever thuis. Als tweede: de aantrekkelijkheid van een plek heeft veel te maken met de werking van onze zintuigen. En als derde: een aantrekkelijke plek is gebouwd op mensenmaat. Ten slotte: een plek wint aan betekenis en aantrekkelijkheid door zorg te dragen voor voldoende variatie, details en natuurlijke elementen. Verder dragen natuurlijke elementen bij aan de aantrekkelijkheid van een gebied. Bomen en groen werken goed, evenals water.
Het ontwikkelen van transformatiegebieden is complex, kostbaar en tijdrovend. Vaak moeten juridische, financiële en organisatorische barrières worden geslecht voordat herstructurering mogelijk is.
Hoe kun je het geheugen van een transformatiegebied optimaal benutten? Een beproefde aanpak is de ‘site repair’-methode van designtheoreticus Alexander en zijn collega’s. Site repair laat de sterke punten van een bestaande locatie in de herontwikkeling nadrukkelijk terugkomen, terwijl de zwakke punten minder aandacht krijgen of vervangen worden door iets nieuws.
Pluspunt
Zo bezien hebben bebouwde gebieden een pluspunt ten opzichte van nieuwbouwlocaties: er zijn reeds ingrediënten voorhanden waarop voortgebouwd kan worden om de plek een eigen karakter te geven. Het moge duidelijk zijn: investeren in de sense of place van transformatiegebieden levert heel wat op. Maar ook gebiedsontwikkelaars zijn erbij gebaat om te investeren in de genius loci van hun ‘project’. Want uit internationaal onderzoek komt naar voren dat een plek die met aandacht is (her)ontworpen zich in klinkende munt uitbetaalt
